Mensen die betrokken zijn bij het project, zijn er dag en nacht mee bezig en weten er alles van. De rest van Nederland is er niet mee bezig en interesseert zich er niet zo veel voor, opgeslorpt als ze zijn door de dagelijkse bezigheden. Pas over vijf of tien jaar krijgen ze met het project te maken, als de tuin wordt open gegraven, als de rekening wordt gepresteerd of als het project uit de klauwen is gelopen en iedereen op zijn achterste benen staat. Er zijn wel mensen die zich er nu al druk over maken en die kritische kanttekeningen plaatsten, maar die worden opzij geschoven. 'Ze roepen maar wat', zo laat Van der Steenhoven regelmatig weten op twitter. En dat laatste klopt in zekere zin ook wel. Want zij hebben niet de tijd en energie om al die stukken te lezen; ze krijgen daar niet voor betaald. Het geld is er wel, maar dat gaat dus naar de voorstanders. Ze hebben dus een informatie-achterstand en die laat zich onmiddellijk gelden op het moment dat ze hun vinger opsteken. Het is weer zo'n klassieke cyclus waar veel innovatieve projecten doorheen gaan. Heel lang geleden heb ik daar een stukje over geschreven. De cycle of innovation failure noemde ik het toen.
Het project
De bedoeling is dat warm water wordt aangevoerd vanuit de industrie in de Europoort naar steden als Den Haag, Leiden, Zoetermeer en Delft. Met dat warm water kunnen bedrijfsgebouwen en huizen verwarmd worden. De bedoeling is dat er 350.000 huizen met het warm water verwarmd worden en kassen met in totaal een oppervlakte van 1.000 hectare. Aangezien een kas gemiddeld 2 hectare beslaat zou het gaan om 500 kassen. De nieuwe leidingen worden aangesloten op kleine stukjes warmtenetten die er nu al zijn, in Leiden, Den Haag, Delft, Rotterdam en Zoetermeer (zwart in onderstaand plaatje) en die zouden dus op die manier met elkaar verbonden worden. De kachels waarmee het water voor die netten nu verwarmd wordt, werkend op aardgas, kunnen dan uit. De kosten worden, door de organisatie zelf, begroot op 4,5 miljard euro en de opbrengsten op 7 miljard.j
Tunnelvisie
Kenmerkend voor zo'n cyclus, waar veel innovatieve projecten doorheen gaan, is dat de projectorganisatie informatie die niet in de kraam van pas komt opzij schuift en dat in alle rapporten naar de conclusie toegewerkt wordt dat het project fantastisch is. Zo ook in de maatschappelijke kostenbaten-analyse (MKBA) die door CE Delft is opgesteld. Van der Steenhoven schermt met die kostenbatenanalyse, waaruit zou blijken dat het warmtenet hartstikke rendabel is. Maar:
1) Het is de vraag wat de waarde is van een kostenbaten-analyse die is opgemaakt in opdracht van de projectorganisatie. Wiens brood men eet, wiens woord men spreekt.
2) Bij het horen van de naam CE Delft zouden alarmbellen al moeten afgaan, want die club praat standaard alle duurzame energieprojecten, of projecten die dat lijken te zijn, goed
3) Het is zo goed als onmogelijk om een calculatie van de opbrengsten en kosten te maken. Noodzakelijkerwijs liggen daar vele veronderstellingen aan ten grondslag. Net even wat andere veronderstellingen kunnen leiden tot grote verschillen in de rentabiliteit. Dus je kunt er altijd uitkrijgen wat je wilt.
4) Bij vluchtige lezing van de MKBA lijken er inderdaad fouten te zijn gemaakt. Zo bestaat de opbrengst van 7 miljard euro grotendeels uit vermeden aardgaskosten. Maar die aardgaskosten van de burger zijn voor een groot deel (zo'n 75%) opbrengsten voor de Nederlandse staat. Bij een maatschappelijke kosten-batenanalyse moet dus het wegvallen van die opbrengsten voor de Nederlandse staat meegenomen worden.
Beginpunt
Laat ons eerst even helemaal teruggaan naar de start van de discussie:
Het klimaat warmt op, dat komt door de uitstoot van CO2 en het is dus zaak om de energievoorziening te verduurzamen. Nederland loopt hopeloos achter op dat gebied en dus is het zaak er extra hard aan te trekken. Helemaal eens. Verschillende wegen leiden naar Rome en die verduurzaming moet op alle mogelijke manieren opgepakt worden; door de aanleg van windmolenparken, het plaatsen van zonnepanelen op daken, de bouw van biovergistingsinstallaties, etc. Nogmaals eens. Ook de aanleg van warmtenetten kan zinvol zijn. Maar er is een 'maar'. Er zijn goede manieren en minder goede manieren om Nederland te verduurzamen. Er zijn goedkopere en duurdere manieren om Nederland te verduurzamen en er zijn manieren die kunnen rekenen op veel draagvlak en manieren die op niet zo veel draagvlak kunnen rekenen. Verduurzaming moet plaatsvinden op een zo rendabele mogelijke manier, zo effectief mogelijke manier en op een manier die kan rekenen op zo veel mogelijk draagvlak.
Verduurzaming moet plaatsvinden op een zo rendabele mogelijke manier, zo effectief mogelijke manier en op een manier die kan rekenen op zo veel mogelijk draagvlak.
Steen en been
Vraag is of het warmtenet op veel draagvlak kan rekenen. Ik denk het niet. Al jaren staat de krant vol met negatieve berichten over warmtenetten. Mensen wiens huis is gekoppeld aan zo'n net klagen steen en been; ze hebben het gevoel dat ze teveel betalen en voor zover ik kan beoordelen is dat terecht. Het probleem zit 'm natuurlijk in het feit dat ze afhankelijk zijn van één bedrijf, een monopolist, die zich veelal ook als zodanig gedraagt. De Warmtewet, die in het afgelopen decennium is opgetuigd, is er blijkbaar niet in geslaagd paal en perk te stellen aan die hoge tarieven, hoewel dat wel de bedoeling was. De politiek heeft verschillende keren een kans gehad om de situatie te verbeteren, door net als bij gas en elektriciteit een knip te maken tussen de distributie van warmte aan de ene kant en de levering van warmte aan de andere kant. Het netwerk blijft dan in handen van de netbeheerder (een monopolist) maar op dat netwerk mag iedereen warmte leveren die dat wil. De afnemer kan dan kiezen tussen verschillende leveranciers. Er ontstaat concurrentie en dit heeft een drukkend effect op de prijzen. De prijzen van de netbeheerder worden streng gereguleerd. Het is er niet van gekomen, waarschijnlijk door de lobby van de warmtebedrijven. En dus blijven mensen afhankelijk van een monopolist, hoewel er nu wel lippendienst geleverd wordt aan de wens tot concurrentie.
Collectieve warmte heeft daarbij de geur van de jaren vijftig van de vorige eeuw om zich heen. Dit is niet meer echt meer de tijd voor dergelijke collectieve oplossingen, waarbij vadertje staat of moedertje Van der Steenhoven bepaalt wat het beste voor ons is. Dit is een tijd waarin mensen zelf keuzes willen maken en dus ook zelf willen bepalen hoe ze hun huis verwarmen.
Opt-out
Mensen doen er, al met al, goed aan geen huis te kopen dat gekoppeld is aan een warmtenet. En de kans is groot dat steeds meer mensen daar inderdaad voor zullen gaan waken. Conclusie, de aanleg van een warmtenet in wijken met koopwoningen is een kansloze zaak. Eigenaars zullen ervoor bedanken aangezien ze zelf niet zo'n aansluiting willen en aangezien het de waarde van hun huis sterk vermindert. Projectontwikkelaars realiseren zich vervolgens ook dat ze beter geen warmtenet kunnen aanleggen in de wijken met nieuwbouwwoningen die ze uit de grond stampen. Er bestaat natuurlijk de mogelijkheid dat de overheid aansluiting gaat verplichten. Maar het is sterk de vraag of de overheid zo ver wil gaan. Het zou een enorme aantasting van het recht op eigendom betekenen. Nu al is er, volgens mij, de mogelijkheid dat een huiseigenaar voor een opt-outkan kiezen als hij zijn huis zelf net zo duurzaam van energie kan voorzien als het warmtenet dat kan.
Vraag is verder of het realistisch is dat tuinders met een oppervlakte van 1000 hectare aan kas zich zullen aansluiten op het warmtenet in Zuid-Holland. Als ik tuinder zou zijn zou ik me in ieder geval nooit afhankelijk maken van een monopolist, die ver weg zit en die de warmte betrekt van eigenaren van, deels, gammele fossiele installaties. Het is daarnaast nog de vraag of de fossiele installaties de levering van warmte goed kunnen afstemmen op de vraag ernaar van tuinders en huizen. Niet voor niets willen tuinders massaal liever zelf het warm water uit de grond halen, middels een geothermische bron, zoals dat al op verschillende plekken gebeurd is. Overigens loopt het aantal tuinders in het Westland sterk terug. Er zijn er nog maar zo'n 800.
Advies: koop geen huis dat is aangesloten op een warmtenet, tenzij het net in handen is van de huiseigenaren zelf
Soelaas
Aansluiting van woningen van woningbouwcorporaties op het warmtenet biedt meer perspectief. Niet dat die potentiële huurders zitten te wachten op een warmtenet. Maar die zijn over het algemeen zo blij met de nieuwe woning dat ze het warmtenet maar voor lief nemen. Of ze hebben op dat moment nog niet helemaal door hoe de warmtevoorziening werkt. Een beetje een cynische blik op potentie van een warmtenet: die domme huurders slikken het wel want ze kunnen toch niets anders en ze weten niet beter.
Warmteheffing
Over de vraag of de aanleg van zo'n megalomaan warmtenetwerk een effectieve manier is om Nederland te verduurzamen wordt wel veel geschreven, met name op twitter. Dan gaat het veelal over de morele vraag of het gewenst is dat we warm water van kolencentrales en van de chemische industrie gaan gebruiken om onze huizen te verwarmen, terwijl we dus juist wilden gaan verduurzamen. 'Kolenwarmte' klinkt niet echt duurzaam.
Je kan zeggen dat zo'n warmtenet duurzaam is omdat het warm water nu nog weg gekieperd wordt en straks wordt hergebruikt. Dat is zeker een verbetering want dan hoeft er straks voor de verwarming van die huizen geen aardgas meer verstookt te worden; wat dus tot een daling in de CO2-uitstoot leidt. Aan de andere kant zijn er veel geluiden dat de fossiele bedrijven éxtra gaan stoken om warm water te kunnen leveren. Dan kun je dus net zo goed op gas blijven stoken.
Daarnaast is het de vraag in hoeverre al die private bedrijven mee willen werken aan het leveren van warmte. Shell had er bijvoorbeeld in een recent verleden niet zoveel zin in en blies daarmee destijds het Warmtebedrijf Rotterdam op. Beter zou het zijn om eerst een flinke heffing op het lozen van warmte te introduceren; dat maakt in ieder geval dat de bedrijven wat welwillender zullen zijn. De warmtenet-lobby zal erop wijzen dat er ook andere, meer duurzame, warmtebronnen kunnen worden aangesloten op het warmtenet. Natuurlijk, en dat zou goed zijn. Maar de hoofdmoot van de levering van warmte ligt bij de industrie in de Europoort, zo blijkt uit de plannen.
Hoe lang nog?
Een belangrijke vraag daarnaast is hoe lang die warmte nog beschikbaar is. De warmte moet deels komen van kolecentrales van Eon en Electrabel die net zijn verrezen. Er vindt momenteel een heftige discussie plaats in de Kamer over de vraag of kolencentrales moeten sluiten, zoals u wellicht weet. (Een paar jaar geleden toen de vergunningen voor deze nieuwe centrales werden verleend zat de Kamer te slapen maar nu, nu ze er staan, is er ineens een meerderheid voor sluiting, wat miljarden gaat kosten. Maar goed.) Als de kolencentrales inderdaad gaan sluiten dan valt die warmtebron weg.
Die andere installaties in de Europoort lijken voor het grootste deel te bestaan uit aftandse installaties die zo goed als afgeschreven zijn, zo ziet iedereen die over de A15 rijdt. Ze zullen over niet al te lange tijd moeten worden vervangen. De kans is klein dat de nieuwe installaties in Nederland zullen verrijzen. Nederland is veel te duur geworden en de milieu-eisen zullen te streng zijn voor de bedrijven. Daarnaast zijn de energiekosten hoog en wordt de vrijstelling voor de bedrijven mogelijk ook afgeschaft, iets waar DNB (?) vandaag voor pleitte. Waarschijnlijker is dus dat de chemische industrie langzaam uit Nederland zal verdwijnen en dat nieuwe fabrieken in het verre of Midden-Oosten zullen verrijzen. Daar zit je dan met je peperdure warmtenetwerk!
Kosten
En er is de discussie van de gigantische kosten van de aanleg van de warmtepijpen van het Europoort gebied naar steden als Den Haag, Leiden, Delft en Zoetermeer, aan de andere kant van de Nieuwe Waterweg. Dat zijn behoorlijke afstanden. Al met al is er nu zo'n 100 kilometer aan transportleidingen gepland. Dus de aftakkingen naar individuele wijken, huizen en tuinders zitten hier niet bij. De kosten van de totale aanleg worden door de projectorganisatie op 4,5 miljard euro geschat. Aangezien kosten steevast onderschat worden door trekkers van een project is het goed met het dubbele rekening te houden, zo'n 9 miljard. In ieder geval is Zuid-Holland Zuid een druk bevolkt gebied en een gebied dat propvol ligt met leidingen, vaarwegen, snelwegen en andere infrastructuur. Ik weet nog uit mijn tijd dat ik in Den Haag politiek actief was dat de aanleg van een leiding van een tuinder in Honselerdijk naar Den Haag, vijf kilometer verderop, al te ambitieus was. Afgezien van de hoge kosten brengen die lange afstanden natuurlijk een hoop warmteverlies met zich mee (het water koelt af tijdens het transport). Ook in die zin lijkt het warmtenet Zuid-Holland geen erg effectieve manier om de CO2-uitstoot te beperken.
Eigenrichting
Overigens is er met een warmtenet als zodanig niet veel mis. De term 'warmtenet' duidt slechts op een aantal leidingen in de grond voor het transport van warm water naar een aantal gebouwen. Het is natuurlijk prima om warmte duurzaam op te wekken en dit dan naar een of meerdere afnemers te brengen. Er zijn ook vele goede en echt duurzame warmtenetten in Nederland. Vooral als die kleinschalig zijn en als die niet worden bestierd door grote commerciële energiebedrijven is de kans dat het goed gaat groot. Van belang is denk ik dat ze op één of andere manier in handen zijn van de bewoners zelf.
De problemen met de plannen voor een grootschalig warmtenetwerk in Zuid-Holland zijn kortom:
1) Dat het te grootschalig is
2) Dat de warmte van te ver moet komen
3) Dat de warmte van de fossiele industrie komt, die daar straks waarschijnlijk rijkelijk voor betaald wordt (extra kosten!) en die er mogelijk over een tijd niet meer is
4) Dat mensen afhankelijk worden van monopoloïde leveranciers van de warmte
5) Dat er dus bij voorbaat voor bewoners niet veel duidelijk is over de kosten en dat die kosten waarschijnlijk hoog zullen zijn, hoger dan die van stoken op aardgas
6) Dat er oneindig veel gedoe komt tussen bewoners en de warmteleverancier
7) Dat er waarschijnlijk effectievere manieren zijn om de energievoorziening van huizen en bedrijven te verduurzamen
8) Dat er een lock-in voor die afnemers ontstaat; ze kunnen niet meer weg, ook niet als er over een paar jaar (of nu al) veel betere manieren zijn om het gebouw op een duurzame manier te verwarmen
9) Dat het project de Nederlandse staat miljarden gaat kosten (zie later).
Het warmtenet Zuid-Holland lijkt niet erg effectief te zijn in het terugbrengen van de CO2-uitstoot en kan waarschijnlijk niet rekenen op veel draagvlak. Daarmee wordt al niet voldaan aan twee van de drie voorwaarden. Het lijkt me zinvol om volgende week eens te gaan kijken of het project aan de derde voorwaarde voldoen. Is het rendabel?
Jurgen Sweegers
Kenniscentrum Geldengroen.net
Copyright © Geldengroen.net
